લુપ્ત થતું ગામ-3: પરાવલંબી ગામડાઓ, અંતના આરે આવીને ઊભું રહેલું ગામડાઓનું સહજીવન.

ગાંધીજીના સ્વાવલંબી ગામડાની પરિકલ્પાનાથી આપણે સાવ જૂદી દીશામાં જઈ રહ્યાં છીએ. આઝાદી બાદ ગામડાંઓ ખરેખર સ્વાવલંબી બનીને સમૃદ્ધ બનવા જોઈતા હતા. તેના બદલે અત્યારે અવળી ગંગા વહી રહી છે.

ગામડું શબ્દ સાંભળતાની સાથે જ આપણા વિચારોમાં વાર્તાઓમાં આવતું ગામ તરી આવે છે. લોકો એકબીજા જોડે હળીમળીને રહેતા હોય. ગામમાં દરેક જ્ઞાતિના લોકો હોય, એકબીજા સાથે સહજીવન વિતાવતા હોય, દરેક પોતાનો વ્યવસાય કરતો હોય, લુહાર, સુથાર, બ્રાહ્મણ, ખેડૂત, કુંભાર દરેક લોકો પોતાના વ્યવસાયમાં વ્યસ્ત હોય. વાર્તાઓ પણ આપણા માનવજીવન પરથી કે લોકોને બોધપાઠ આપવાના ઉદ્દેશથી જ બની હશે. પરંતું અત્યારે ગામડાઓની વાસ્તવિકતા કંઈક જૂદી છે.

ગાંધીજીના સ્વાવલંબી ગામડાની પરિકલ્પાનાથી આપણે સાવ જૂદી દીશામાં જઈ રહ્યાં છીએ. આઝાદી બાદ ગામડાંઓ ખરેખર સ્વાવલંબી બનીને સમૃદ્ધ બનવા જોઈતા હતા. તેના બદલે અત્યારે અવળી ગંગા વહી રહી છે.  ગામડામાં રહેતા લોકો એક સમયે એકબીજા પર અવલંબીત હતા તેના બદલે હાલ ગામડાંઓ શહેરો પર આધારીત બનતા જાય છે. દેશના અવિકસીત રાજ્યોના ગામડાંઓ કદાચ હજી પણ પોતાની જરુરીયાતો આપમેળે મેળવી લેતા હશે, પરંતુ વાઈબ્રન્ટ અને હવે ગતિશીલ ગુજરાતના ગામડાંઓએ પોતાનું સ્વાવલંબીપણું ગુમાવી દીધું છે. 

એક સમય એવો હતો કે ગામમાં ખેડૂત અનાજ પકવે. પોતાના પૂરતું પોતે રાખે બાકી ગામમાં વસતા અન્ય લોકોને આપે. એ પણ બાર્ટર સિસ્ટમથી જેમાં નાણાંનું મહત્વ નહિવત્ હતું. લુહાર ખેડૂતો માટે ઓજારો બનાવી આપે, દરજી કપડાં સીવે, કુંભાર જરુરી બધા માટીના વાસણો પૂરાં પાડે, બ્રાહ્મણ ધાર્મિક ક્રિયાઓ કરી આપે, વાણંદ પણ વર્ષ માટે બાંધેલો જ હોય. જેમને દિવાળી પર પાક થયા બાદ નક્કી કરેલું અનાજ આપવામાં આવતું. ગામનો દરેક ખેડૂત થોડું થોડું અનાજ આપે જેથી ખેડૂત પર પણ બોજ ન વધે. બીજી બાજુ ગામના દરેક ખેડૂત પાસેથી અનાજ મળતું હોવાના કારણે સામેવાળાને લગભગ સમગ્ર વર્ષનું પૂરતા પ્રમાણમાં અનાજ મળી રહે. બીજી તરફ ખેડૂતો એકબીજાને ત્યાં કામ પર જાય. એક ખેડૂતને જરુર હોય ત્યારે તેના પાડોશી ત્યાં ખેતીમાં મદદ કરવા આવે અને એ જ પ્રમાણે તેમને જરુર હોય ત્યારે આ ખેડૂત તેને ત્યાં મદદ કરવા જાય. આમ વગર નાણાંએ અથવા તો બહું નજીવા ખર્ચે ખેતી થતી અને સમગ્ર ગામડાંનું અર્થતંત્ર ધબકતું. જે હવે માત્ર કમાવાના ઉદ્દેશથી અને સરકારની ગામડાંઓ પ્રત્યેની ઉદાસીન નીતિને કારણે પડી ભાગ્યું છે.

હવે વાત ગામમાં જે સૌથી અગત્યનું કામ કરે કરે છે, તેમને આજીવિકાતો આપી પણ સાથે ન રાખ્યા તેમની વાત,  આ વાત પણ અહીં સ્પષ્ટ અને ખુલ્લા મને કરી લેવી જ જોઈએ. ગામના દલીતોને પણ વર્ષ આખું ચાલે એટલું અનાજ મળી રહેતું, પરંતુ તેમને સામાજીક સ્થાન તો હજીપણ નથી મળ્યું.  દલીતોનું મુખ્ય કાર્ય ખેડૂતો કે પશુપાલકોને ત્યાં મરી ગયેલા ઢોરનો નિકાલ કરવો, ગામમાં ખુલ્લા જાજરુનો નિકાલ કરવો, લગ્ન પ્રસંગે ઢોલ વગાડવા, ક્યાંય અતિશય ગંદકી હોય તો પણ તેઓ સાફ કરે. આ કાર્યો જો આપણાં ગામડાંઓમાં વર્ષોથી આ લોકો ન કરતા હોત તો આપણાં ગંદા ગામડાંઓ ક્યારનાએ રોગચાળામાં સપડાઈ પડ્યાં હોત. આટલા મહત્વના કાર્યો બદલ તેમને અનાજ તો મળી રહેતુ (કદાચ દરેક ગામડાંઓમાં તેમને ન પણ મળતું હોય, અનેક ગામડાંઓમાં તેમના પર મફતમાં કામ કરાવી લેવાની ઘટનાઓ, અત્યાચારોની ઘટનાઓ પણ સામે આવી છે, પરંતુ આપણે આ આદર્શ સહજીવનની વાત કરીએ છીએ.) પરંતુ તેમને સામાજીક સમાનતા આપવામાં આવી ન હતી. જે ગામડાના સહજીવનની મહત્વની ખામી હતી.

બીજી તરફ ગામડાંઓ એકબીજા ગામ પાસેથી વધારાની જરુરીયાતો પૂરી કરી લેતાં. જો કે આ સહજીવનમાં સાવ નાણાંનું મહત્વ ન હતું એવું નથી. ચલણ તો હતું પણ તેની અગત્યતા આજના જેટલી ન હતી. વિકાસની ઉલટી અસરો ગામડાંઓ પર પડી, પશ્વિમના ઔદ્યોગીકરણના રસ્તે આપણે ઝડપી વિકાસની લાયમાં દોટ મુકી. જેમાં ગામડાંઓ રહી ગયાં, આઝાદી બાદ આવેલી સરકારોએ ઉદ્યોગો પર ધ્યાન કેન્દ્રીત કર્યું, ખેતી અને ગામડાંઓમાં ચાલતા ઉદ્યોગો તેમના મને વિકાસના સાધનો ન હતાં. ખેતી અને ગામડાંના નાના ઉદ્યોગો એક સમયે ભારતની 60 ટકા પ્રજાને રોજગારી પૂરી પાડતા જે હાલની આ ઔદ્યોગીક વસાહતોની તાકાત નથી.

કઈ રીતે ગામડાંઓ ધીમે ધીમે પરાવલંબી થયા તેની વાત પછી ક્યારેક. 

લુપ્ત થતું ગામ-2: વિસરાતી જતી વિરાસત, ભજન અને કિર્તન મંડળીઓ

આવનારા વર્ષોમાં કદાચ ભજન અને કિર્તન મંડળીઓથી લઈને રામામંડળો, હુડા, રાસ અને પ્રાદેશીક નૃત્યો ઈતિહાસ બનીને રહી જાય તો નવાઈ નહિં.

શંકરના મંદિરે પહોંચ્યાં બાદ મંદિરના પ્રાંગણમાં કિર્તનની રમઝટ

લોકકળાઓ, લોકનૃત્યો, લોકગીતો, લોકવાર્તાઓની વિસરાવાની વાતો આપણે સાંભળવા મળે છે. નવી આવનારી પેઢી ધીમે ધીમે તેનાથી વિમુખ થતી જઈ રહી છે. એકદમ ઝડપથી આગળ વધતા યુગમાં જેમને પણ ટેક્નોલોજીનો સહારો નથી મળ્યો તે ધીમે ધીમે આવનારી પેઢીથી અળગાં થઈ રહ્યાં છે. ભવાઈના નામથી બધા જ પરીચીત હશે. ખાસ કરીને ગુજરાતમાં ભવાઈને બચાવવાના પ્રયત્નો હાથ ધરાયા, ભવાઈ વિસરાવાનું દુઃખ ચોકક્સ જ હોય પરંતુ તેની સાથે સાથે એટલી જ મહત્વની અન્ય મંડળીઓ કે મંડળો નામશેષ થઈ ચુક્યાં છે તેની મોટાભાગના લોકોને ખબર જ નથી તેનું વિશેષ દુઃખ છે.

મોટેભાગે સૌરાષ્ટ્રના ગામોમાં આજથી પચાસેક વર્ષ પહેલાં લગભગ મોટાભાગના ગામોમાં ભજન મંડળીઓ કે કિર્તન મંડળીઓ હતી. જે સંગઠીત ન હતી, ગામમાં જે લોકોને ભજન કે કિર્તન ગાતા આવડે અથવા કોઈ વાદ્ય વગાડતાં આવડે તે મંડળીમાં યોગદાન આપી શકે. બાકીના ગામના બધા જ લોકો મંડળીની સાથે હોય. જેમાં વાર-તહેવારે બધા ભેગા થઈને ભજન કે કિર્તન કરે.જેમાં વાર-તહેવારે બધા ભેગા થઈને ભજન કે કિર્તન કરે. કિર્તનમાં મોટે ભાગે ભગવાન કૃષ્ણના જીવન, તેમના સંદેશ અને તેમની રાસલીલા અંગેની વાતોને વધારે પ્રાધાન્ય આપવામાં આવે છે.ભજનો અંગે મોટા ભાગના લોકો પરિચીત જ છે. જન્માષ્ટમી, દિવાળી, શિવરાત્રી, હોળી-ધૂળેટી, રામનવમી જેવા પ્રસંગો કે ગામડાઓમાં અન્ય ધાર્મિક પ્રસંગોપાત આ મંડળીઓ દ્વારા કિર્તન કે ભજનો કરવામાં આવતાં. આ મંડળીઓ નાટક ગૃપ્સની જેમ પ્રોફેશનલ નહોતી, અન્ય ગામમાં પણ જો ગાવા જવાનું થાય તો પણ તેના માટે કોઈ ફિ લેવામાં આવતી ન હતી. સૌરાષ્ટ્રમાં કોઈ વ્યક્તિ મોટી ઉંમરે મૃત્યુ પામે (આશરે 85ની આસપાસ) તેની પાછળ પણ ભજનો ગવડાવવાની પરંપરા છે. લાંબુ જીવીને મૃત્યુ પામનારના મોતને ઉત્સવના રૂપે જોવામાં આવે છે. આવા પ્રસંગોમાં પણ આ મંડળીઓ ભજનો કે કિર્તનો કરતી. કોઈ ધાર્મિક પ્રસંગે આવી મંડળીઓ દ્વારા કાર્યક્રમ થાય તો તેમાં આવતા રૂપિયા ગૌશાળા કે કોઈ સામાજીક કાર્ય માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે. મંડળીમાં રહેલા સભ્યોને કોઈ મહેનતાણું ચૂકવાતું નથી.

હાલ મોટાભાગના ગામમાં આ મંડળીઓ મૃતઃપ્રાય અવસ્થામાં છે તો અમુક ગામોમાં તે હવે નામશેષ થઈ ચૂકી છે. ઘણા ભજનો કે કિર્તનોમાં ઇતિહાસથી લઈને સમાજજીવન અંગેની વાતોને પણ સાવ આસાનીથી કહી દેવામાં આવતી. કિર્તન કે ભજનને બહાને આખું ગામ ભેગું થતું, તહેવારો ઉત્સાહથી ઉજવાતા અને એકબીજા પ્રત્યેના નાના ભેદભાવો મટી જતા આ લખનારે પણ જોયા છે. ભજન-કિર્તન મંડળીઓના બહાને ગામની

ગામના ચોરેથી શંકરના મંદિરે જતી કિર્તન મંડળી

આવનારી પેઢી પરંપરાગત વાજીંત્રો, લોકનૃત્યો, લોકગીતો, લોકવાર્તાઓ અને સામજીક જીવનના પાઠ શીખતી.

હાલના સમયમાં આ બધું હવે આઉટડેટેડ ગણાવા લાગ્યું છે. ભજન અને કિર્તન મંડળીઓનું સ્થાન હવે ગણપતિ મંડળો અને ક્રિકેટ ટીમોએ લઈ લીધું છે. હાલ મધ્યાહને તપી રહેલા ગણપતિ ઉત્સવે ગામે ગામેમાં મોટાઘોંઘાટો સાથે સ્થાન લીધું છે અને તેની કમાન હવે આજની નવી પેઢીના હાથમાં છે. કર્ણપ્રિય અને ઘોંઘાટ રહિત લાઉડસ્પિકરો વિના વગાડી શકાતા વાજીંત્રોનો અવાજ હવે આજના ઉત્સવોમાં ક્યાંક ક્યાંક જાણે બૂઝાતા દીવાની જેમ સંભળાઈ રહ્યો છે. ટેક્નિકલ ભાષામાં કહો તે ફેડઆઉટ થઈ રહ્યો છે.

આ સિવાય, ગામમાં નાટક કરતાં મંડળો, રામદેવ પીરના જીવનને દર્શાવતા રામામંડળો, પરંપરાગત રાસ(આજના રાસ અને ગરબા નહિં), હુડો અને કૃષ્ણના જીવન પર આધારીત મંડળીઓ(જેમાં કૃષ્ણ અને ગોપીઓના પોશાકમાં સજ્જ થઈને નૃત્યો સાથે કિર્તન દ્વારા ભગવાન કૃષ્ણના સમગ્ર જીવનને દર્શાવવામાં આવે છે. જેને ઊભી મંડળીઓ કહે છે. જ્યારે બેઠી મંડળીઓમાં બેસીને કિર્તન ગવાય છે તેમાં પોશાક ધારણ કરવાના હોતા નથી.) લગભગ વિસરાઈ ચૂક્યાં છે.

નોંધઃ સૌરાષ્ટ્રમાં હજી જામનગર પંથકમાં ઊભી રાસમંડળીઓ જોવા મળે છે. પરંતુ તે તેના મૂળરૂપમાં રહી નથી.