લુપ્ત થતું ગામ-1: ગામડાંની રમતો, સહજીવન, સામાજીક એકતાના પાઠથી નામશેષ થવાના માર્ગ તરફ

લુપ્ત થતી જઈ રહેલી ગ્રામિણ રમતો, ગામડાંની રહેણીકરણીમાં આવી રહેલા  અતિ ઝડપી બદલાવનું પ્રતિક બની રહી છે.  

ભારત અત્યારે ગાંધીજીના સ્વાવલંબી ગામડાની પરીકલ્પનાથી વિરુદ્ધ દિશામાં જઈ રહ્યો છે. ધીમે ધીમે ગામડાં ભાંગતા જાય છે. શહેરીકરણ અતિ ઝડપે વધી રહ્યું છે. મુંબઈ અને દિલ્હી જેવા શહેરોમાં રોજ હજારો માણસો ઠલવાય છે. જેણે અર્બન પ્લાનિંગ જેવી રૂપાળી દિશાઓ ખોલી આપી છે. ગામડાંને સ્વાવલંબી નહિ, ત્યાં માત્ર રોજગારીની તકો ઊભી કરી શકીએ તો પણ ઘણું છે. એક ગામ ધીમે ધીમે ઉજ્જડ બને એટલે માત્ર લોકો જ નથી જતાં. એક સંસ્કૃતિ, ઇકોનોમીની એક સિસ્ટમ, પરંપરાઓ, સબંધો, વર્ષોથી ચાલતો સહવસવાટ આ બધું લુપ્ત થાય છે.

આજે આપણે ગામડામાં રમાતી અને હવે ભાગ્યે જ જોવા મળતી રમતો વિશે જરા વાત કરીશું. આ રમતો ગામડાંના યુવાનો, કિશોરો અને બાળકોને શારીરિક રીતે સક્ષમ બનાવાનું કામ કરતી. સૌથી પહેલાં સાંભળે આંબલી પીપળી અને કબડ્ડી. આ બંને રમતો અંગે મોટા ભાગના લોકો જાણતા હશે. કિશોરાવસ્થામાં આ બંને મારી અતિ પસંદ રમતો. ગામ કે ખેતરમાં આવેલા મોટા વૃક્ષો પર ઝપાટાભેર ચડવાનું, ઊંચી ડાળ પરથી નીચે કુદકો મારવાનો, એક ડાળ પરથી બીજી ડાળ પર વાંદરાની જેમ લટકતા જવાની મજા હવે ક્રિકેટ કે લોન ટેનિસમાં પણ નથી આવતી. કબડ્ડીએ તો હવે ગ્લોબલ અને ગ્લેમરસ બંને સ્વરૂપ ધારણ કર્યા હોવાથી એના વિશે લખવાની કોઈ જરૂર નથી રહેતી. સ્કુલ, કોલેજ, કબડ્ડી સ્પર્ધાઓમાં અને હોળી પર કબડ્ડી ખુબ રમ્યો છું.

ગામડે અમે નાનપણમાં ઘરગોખલેથી રમતો રમવાની શરૂઆત કરતા, સમજણ પણ જ્યારે ના આવી હોય એવા સમયે એટલે કે પાંચેક વર્ષની ઉંમરે અમે અમારી કલ્પનાના ઘર બનાવતાં. ખેતર, ઝરણાં, ગામની ભાગોળ કે ફળીયામાં અમે ઘર ઘર(ઘર ગોખલે) રમતાં. ત્યારે કરોડાના બંગલા કે લાખોના ફ્લેટ્સની ચિંતાઓ ન હતી. માત્ર ધૂળમાં પાળીઓ બનાવીને નાની એવી જગ્યામાં ઘર બનાવી એમા ઢીંગલાં-ઢીંગલીં મુકી રમતા. એમા લગ્નોથી લઈ મેળા અને તહેવારોની ઉજવણી પણ કરી લેતાં. 

થોડા મોટા થયાં બાદ આવતી ચકરડાંની રમત. ધૂળમાં મસ્ત ચકરડાં હાથેથી દોરવાનાં, ધૂળ ખસેડી સુંદર લાગે તેવો ગોળ આકાર આપવાનો. એમાં એક દાણ હોય એટલે કે નાનો પથ્થર હોય. એ દાણને વારાફરતી ચકરડાંઓમાં નાખી, એક પગે એટલે કે લંગડી કરીને ચકરડાં પસાર કરવાનાં દાણ વાળું ચકરડું કુદી જવાનું. સાવ સાદી આ રમત અમે એકધારી કલાકો સુધી રમતાં. મને આ રમતનું માત્ર અમારા વિસ્તારમાં જ બોલાતું નામ ખબર છે, અન્ય વિસ્તારોમાં અલગ પણ કહેવાતું હશે.  

સંતાકુકડી અને પડક દાવ અમે શાળાની રીસેસમાં લગભગ દરોરજ રમતાં. ગામની ગૌશાળાની પાળીઓ પકડ દાવ માટે અનુકુળ હતી, તો સંતાકુકડી માટે ગામની અનેક જગ્યાઓ હતી, જેમાં કોઈના ઘરથી માંડીને મંદિરો આ રમતના આશ્રય સ્થાનો હતાં. સંતાકુકડીનું અમારું દેશી નામ થપ્પો દા હતું. આ થપ્પો દાની જરા સુધરેલી આવૃતિ એટલે ડબલું ડુલ, જેમાં એક પતરાંનું નાનું ડબલું (અમુલ ઘીના એક કિલોના ડબ્બા જેવું ડિટ્ટો) રાખતા, જેનો ઘા કરવાનો, દાવ આપનાર એ ડબલું લઈને આવે ત્યાં સુધીમાં બધાં સંતાઈ જાય. દાવ આપનાર જે જે લોકોને જુએ એના નામનું ડબલું ડુલ કરતો જાય. દા.ત. રમેશનું ડબલું ડુલ, રમેશ પેલી પાળી પાછળ છે, બહાર નિકળ. મને ડબલા ડુલ જેવી સુધરેલી આવૃતિમાં જ મજા આવતી.  

ફુસલી અને છુટ અથવા માર દડે આ બંને રમતોમાં ચિથરાંમાંથી બનેલો દડો અથવા રબ્બરનો દડો વાપરી શકાતા. ત્યારે ટેનિસનો બોલ હજી અમારા પૂરતો આવિષ્કાર થયો ન હતો. લોન ટેનિસ વિશે ગામમાં પણ કોઈ જાણતું ન હતું. ફુસલી એટલે નારગૉલ. જેમાં સાત પથ્થરો રાખીને તેને પાડવાની. ફુસલી નામ જ જુદું છે, બાકી નારગૉલ વિશે લગભગ લોકોને ખયાલ હશે જ. માર દડો નામ જ કોઈને મારવાની વાત કહે છે. આ રમતમાં એક નિયંત્રિત કરેલા વિસ્તારમાં છુટો મારેલો દડો ખમી શકે અને ઘરે જઈને મમ્મીને ફરીયાદ ના કરે એવા છોકરાને જ રમાડવાના. આપણાંમાં તાકાત હોય એટલા જોરથી દડો મારવાનો. જ્યારે રબ્બરના દડાનો ઉપયોગ થાય ત્યારે રણજીના બધા ખેલાડીને આંતરરાષ્ટ્રીય ટીમમાં સ્થાન ન મળે, એમ ચિંથરાના દડાથી રમતા ખેલાડીઓની પણ પસંદગી કરવામાં આવતી. મોટેભાગે અમે ગૌશાળાની અંદર રમતા જેથી બહાર ભાગીને જઈ શકાય નહીં. એટલે માર ખાવાનો જ. 

ગિલ્લી દંડો અને ગોટીઓની રમતો, માત્ર બે કે ત્રણ લોકો હોય તો પણ રમી શકાતી. ગિલ્લી દંડાને અમે મોઈ દાંડિયો અને ગોટીઓને અમે ઠેરીએ રમવાનું નામકરણ કરેલું. ચોમાસું આવવાના થોડાં દિવસોની વાર હોય તે દિવસોમાં અમે ભરમડે રમતા. જેને અમે તળપદી અમારી બોલીમાં ગરીયે રમીએ એમ કહેતા. જાળી વિંટાળીને એક બીજાના સાથે ભરમરડા ફેરવવાની કળા પણ શીખવા જેવી છે.

મલ કુસ્તી અને બથ કબડ્ડી, આમ તો બંને કુસ્તીને મળતા જ આવે છે. પરંતુ તેમાં નિયમો કુસ્તીથી અલગ હોય છે. આ બંને યુવાનોની રમતો છે. જે વાર તહેવારે ભરાતા મેળામાં કે ઘણા ગામો સાથે મળીને કોઈ પ્રસંગ ઉજવે ત્યાં રમાય છે. ગામડાંના લોકો વચ્ચે બે બળીયા બાથે વળગે છે. કુસ્તીમાં પીઠ જમીનને અડકી જાય તે સ્પર્ધક હારી જાય. જેમાં રેફરી જેવું હોતું નથી. મોટેભાગે ત્યાં હાજર રહેલા લોકોમાંથી પીઢ લોકો જ નિર્ણય લઈ લે છે અથવા હારેલો ઉમેદવાર સ્વંય સ્વીકારી લે છે. કુસ્તીમાં જેમ નંબર વન જેવી સ્કીમ હોય છે તેમ ગામડે ગામડે બથ લેનારા પંકાયેલા હોય છે. વર્ષો પહેલા એવા પણ કિસ્સા હતા કે મેળામાં બથ કબડ્ડી કે મલ કુસ્તીમાં ગામનું નામ રોશન કરે એવા સંભવિત ઉમેદવારોને ખાસ ખોરાક અને ટ્રેનિંગની સુવિધા પણ કરી આપવામાં આવતી. જેથી અનેક ગામો વચ્ચે થતી બાથ્થંબથ્થીમાં ગામનું નાક ના કપાય જાય. 

આવી અનેક રમતો છે કે જે ગામડાંમાં બાળકો, કિશોરો અને યુવાનોમાં શારીરિક સૌષ્ઠવ ખિલવતી. શારીરિક રીતે સક્ષમ કરવાની સાથે આ રમતો નાનપણથી જ એક પ્રકારનું સહજીવન અને સામાજીક એકતાના ગુણ શિખવતી. જો કે હવે ટી.વી. આવ્યા બાદ ગામડાંમાં સીધી જ ક્રિકેટની રમત આવી. ક્રિકેટે એકસાથે આ બધી રમતોને રિપ્લેસ કરી દીધી. માત્ર બેસીને નવરાશના સમયમાં રમી શકાય એવી રમતો વિશે હવે પછી વાત. 

નોંધઃ દરેક પ્રદેશ અને વિસ્તાર પ્રમાણે અલગ અલગ રમતો હોય છે. મારા વિસ્તારમાં રમાતી અને મને જાણમાં છે એટલી જ રમતોનું મે વર્ણન કર્યું છે.