લુપ્ત થતું ગામ-2: વિસરાતી જતી વિરાસત, ભજન અને કિર્તન મંડળીઓ

આવનારા વર્ષોમાં કદાચ ભજન અને કિર્તન મંડળીઓથી લઈને રામામંડળો, હુડા, રાસ અને પ્રાદેશીક નૃત્યો ઈતિહાસ બનીને રહી જાય તો નવાઈ નહિં.

શંકરના મંદિરે પહોંચ્યાં બાદ મંદિરના પ્રાંગણમાં કિર્તનની રમઝટ

લોકકળાઓ, લોકનૃત્યો, લોકગીતો, લોકવાર્તાઓની વિસરાવાની વાતો આપણે સાંભળવા મળે છે. નવી આવનારી પેઢી ધીમે ધીમે તેનાથી વિમુખ થતી જઈ રહી છે. એકદમ ઝડપથી આગળ વધતા યુગમાં જેમને પણ ટેક્નોલોજીનો સહારો નથી મળ્યો તે ધીમે ધીમે આવનારી પેઢીથી અળગાં થઈ રહ્યાં છે. ભવાઈના નામથી બધા જ પરીચીત હશે. ખાસ કરીને ગુજરાતમાં ભવાઈને બચાવવાના પ્રયત્નો હાથ ધરાયા, ભવાઈ વિસરાવાનું દુઃખ ચોકક્સ જ હોય પરંતુ તેની સાથે સાથે એટલી જ મહત્વની અન્ય મંડળીઓ કે મંડળો નામશેષ થઈ ચુક્યાં છે તેની મોટાભાગના લોકોને ખબર જ નથી તેનું વિશેષ દુઃખ છે.

મોટેભાગે સૌરાષ્ટ્રના ગામોમાં આજથી પચાસેક વર્ષ પહેલાં લગભગ મોટાભાગના ગામોમાં ભજન મંડળીઓ કે કિર્તન મંડળીઓ હતી. જે સંગઠીત ન હતી, ગામમાં જે લોકોને ભજન કે કિર્તન ગાતા આવડે અથવા કોઈ વાદ્ય વગાડતાં આવડે તે મંડળીમાં યોગદાન આપી શકે. બાકીના ગામના બધા જ લોકો મંડળીની સાથે હોય. જેમાં વાર-તહેવારે બધા ભેગા થઈને ભજન કે કિર્તન કરે.જેમાં વાર-તહેવારે બધા ભેગા થઈને ભજન કે કિર્તન કરે. કિર્તનમાં મોટે ભાગે ભગવાન કૃષ્ણના જીવન, તેમના સંદેશ અને તેમની રાસલીલા અંગેની વાતોને વધારે પ્રાધાન્ય આપવામાં આવે છે.ભજનો અંગે મોટા ભાગના લોકો પરિચીત જ છે. જન્માષ્ટમી, દિવાળી, શિવરાત્રી, હોળી-ધૂળેટી, રામનવમી જેવા પ્રસંગો કે ગામડાઓમાં અન્ય ધાર્મિક પ્રસંગોપાત આ મંડળીઓ દ્વારા કિર્તન કે ભજનો કરવામાં આવતાં. આ મંડળીઓ નાટક ગૃપ્સની જેમ પ્રોફેશનલ નહોતી, અન્ય ગામમાં પણ જો ગાવા જવાનું થાય તો પણ તેના માટે કોઈ ફિ લેવામાં આવતી ન હતી. સૌરાષ્ટ્રમાં કોઈ વ્યક્તિ મોટી ઉંમરે મૃત્યુ પામે (આશરે 85ની આસપાસ) તેની પાછળ પણ ભજનો ગવડાવવાની પરંપરા છે. લાંબુ જીવીને મૃત્યુ પામનારના મોતને ઉત્સવના રૂપે જોવામાં આવે છે. આવા પ્રસંગોમાં પણ આ મંડળીઓ ભજનો કે કિર્તનો કરતી. કોઈ ધાર્મિક પ્રસંગે આવી મંડળીઓ દ્વારા કાર્યક્રમ થાય તો તેમાં આવતા રૂપિયા ગૌશાળા કે કોઈ સામાજીક કાર્ય માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે. મંડળીમાં રહેલા સભ્યોને કોઈ મહેનતાણું ચૂકવાતું નથી.

હાલ મોટાભાગના ગામમાં આ મંડળીઓ મૃતઃપ્રાય અવસ્થામાં છે તો અમુક ગામોમાં તે હવે નામશેષ થઈ ચૂકી છે. ઘણા ભજનો કે કિર્તનોમાં ઇતિહાસથી લઈને સમાજજીવન અંગેની વાતોને પણ સાવ આસાનીથી કહી દેવામાં આવતી. કિર્તન કે ભજનને બહાને આખું ગામ ભેગું થતું, તહેવારો ઉત્સાહથી ઉજવાતા અને એકબીજા પ્રત્યેના નાના ભેદભાવો મટી જતા આ લખનારે પણ જોયા છે. ભજન-કિર્તન મંડળીઓના બહાને ગામની

ગામના ચોરેથી શંકરના મંદિરે જતી કિર્તન મંડળી

આવનારી પેઢી પરંપરાગત વાજીંત્રો, લોકનૃત્યો, લોકગીતો, લોકવાર્તાઓ અને સામજીક જીવનના પાઠ શીખતી.

હાલના સમયમાં આ બધું હવે આઉટડેટેડ ગણાવા લાગ્યું છે. ભજન અને કિર્તન મંડળીઓનું સ્થાન હવે ગણપતિ મંડળો અને ક્રિકેટ ટીમોએ લઈ લીધું છે. હાલ મધ્યાહને તપી રહેલા ગણપતિ ઉત્સવે ગામે ગામેમાં મોટાઘોંઘાટો સાથે સ્થાન લીધું છે અને તેની કમાન હવે આજની નવી પેઢીના હાથમાં છે. કર્ણપ્રિય અને ઘોંઘાટ રહિત લાઉડસ્પિકરો વિના વગાડી શકાતા વાજીંત્રોનો અવાજ હવે આજના ઉત્સવોમાં ક્યાંક ક્યાંક જાણે બૂઝાતા દીવાની જેમ સંભળાઈ રહ્યો છે. ટેક્નિકલ ભાષામાં કહો તે ફેડઆઉટ થઈ રહ્યો છે.

આ સિવાય, ગામમાં નાટક કરતાં મંડળો, રામદેવ પીરના જીવનને દર્શાવતા રામામંડળો, પરંપરાગત રાસ(આજના રાસ અને ગરબા નહિં), હુડો અને કૃષ્ણના જીવન પર આધારીત મંડળીઓ(જેમાં કૃષ્ણ અને ગોપીઓના પોશાકમાં સજ્જ થઈને નૃત્યો સાથે કિર્તન દ્વારા ભગવાન કૃષ્ણના સમગ્ર જીવનને દર્શાવવામાં આવે છે. જેને ઊભી મંડળીઓ કહે છે. જ્યારે બેઠી મંડળીઓમાં બેસીને કિર્તન ગવાય છે તેમાં પોશાક ધારણ કરવાના હોતા નથી.) લગભગ વિસરાઈ ચૂક્યાં છે.

નોંધઃ સૌરાષ્ટ્રમાં હજી જામનગર પંથકમાં ઊભી રાસમંડળીઓ જોવા મળે છે. પરંતુ તે તેના મૂળરૂપમાં રહી નથી.